کم خونی فقر آهن وروشهاي پیشگیري از آن

 دفتر بهبود تغذیه جامعه

 آهن در حدود 0/004 درصد وزن بدن را تشکیل می دهد و بطور کلی مقدار آن بسته به سـن، جـنس، انـدازه بـدن، وضعیت غذایی، سلامت و میزان آهن ذخیره دارد. آهن در خونسازي و تشکیل گلبول هاي قرمز خون نقش دارد. علاوه بر آن، جهت حمل اکسیژن لازم براي تـنفس و گاز کربنیک حاصله از سلولها به ریه است. سایر وظایف آهن در بدن عبارت است از تبـدیل بتاکـاروتن ( پـیش سـاز ویتامین A ) به ویتامین A، برداشتن چربی هاي خون، سنتز کلاژن، تولید آنتی بادي و در نتیجه، مقاومت بـدن در برابر عفونت .بیشتر آهن موجود در بدن در خون است ولی مقداري نیز در تمام سلول ها وجود دارد. از 3 تـا 5 گـرم آهن موجود در بدن در حدود 60 تا 75 درصد در ساختمان هموگلوبین موجود در گلبـول هـاي قرمـز، 3 درصـد در میوگلوبین عضلات و 20 درصد بصورت ذخیره در کبد، طحال و مغز استخوان است. 15 درصد بقیه آهن نیز در تمام سلول ها و آنزیم هاي حاوي آهن پراکنده می باشد. علل بروز کم خونی فقر آهن: بطور کلی عواملی مانند فقر، عدم دسترسی به مواد غذایی متنوع، فقدان آگاهی از عملکرد مطلوب یک رژیم غـذایی مناسب، آب و محـیـط آلـوده، شیوع بیماري هاي انگلی و عفونی، ازمهمترین عـواملی هسـتند کـه دربـروز کمبـود ریزمغذیها موثرند. علل عمده بروز کمبود آهن در کشور عبارتند از: - کمبود دریافت آهن از منابع غذایی روزانه - پایین بودن قابلیت جذب آهن در رژیم غذایی. اسـید فیتیـک موجـود درسـبوس غـلات ، اسـید اگزالیـک دراسفناج ، تانن ها درچاي وقهوه،املاحی مانند کلسیم ،فسفر،منیزیوم وروي کـاهش دهنـده جـذب اهـن هستند.احتلالات سوءجذب ومصرف انتی اسید ها همراه با غذاوفقدان اسید معده نیز موجب کاهش جـذب آهن می شود. ٢ - افزایش نیاز به اهن : دردوران کودکی ونوجوانی وبارداري نیاز به اهن افزایش می یابد ودرصورتی کـه اهـن مورد نیاز از رژیم غذایی دریافت نشود فرد به کمبود اهن دچار می شود. - بارداري مکرر و به ویژه با فاصله کم (کمتر از 3سال) - محرومیت ازشیرمادر : آهن شیرمادر درمقایسه با شیرگاو ازقابلیت جذب بالاتري برخوردار است بطوري که 50% آهن شیر مادر جذب می شود. - شروع نکردن به موقع غذاي کمکی کودکان و یا نامناسب بودن آن - آلودگی هاي انگلی بویژه در کودکان (ژیاردیار و آمبیاز که بدلیل کاهش اشتها، کاهش دریافت مواد مغذي از جمله آهن را بدنبال دارد و علاوه بر آن موجب کاهش جذب از دیواره روده می شود) - ابتلا مکرر به بیماریهاي عفونی مانند اسهال و عفونت هاي حاد تنفسی بویژه در کودکان، این بیماریهـا بـه دلیل کاهش اشتها موجب دریافت کمتر و اختلال در جذب و استفاده بدن از مواد مغذي بـویژه آهـن مـی شوند. - مصرف نان هایی که خمیر آنها ورنیا مده است وبجاي استفاده از خمیر مایه ، از جوش شیرین در طبخ نان استفاده شده است. عوارض کم خونی فقر آهن کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن با عوارض متعددي که بعضا" غیر قابل جبران است همراه است. مطالعات نشـان داده است که اثرات نامطلوب فقر آهن در دوران جنینی و 2 سال اول زندگی کودك بر رشد و تکامل مغزي غیر قابل جبران است. اگر چه کمبود آهن می تواند در تمام مراحل زندگی سبب کاهش قدرت ادراك و یادگیري گـردد، ولـی اثرات نامطلوب کم خونی در دوران شیرخوارگی و اوایل کودکی غیر قابـل جبـران اسـت. تکامـل و هماهنـگ شـدن حرکات کودکان کم خون به تاخیر می افتد و این کودکان در مدرسه نیز یادگیري کمتري دارند. ضریب هوشی ایـن کودکان 5 تا 10 امتیاز کمتر از حد طبیعی برآورد شده است. در کودکان مبتلا به کم خونی فقر آهن میزان ابتلا بـه بیماریهاي عفونی بیشتر است زیرا سیستم ایمنی آنها قادر به مبارزه موثر با عوامل بیماریزا نیست. مقدار مورد نیاز: میزان آهن توصیه شده توسط گروههاي مختلف متفاوت است. ترکیب رژیم غذایی و قابلیت جذب آهن از غذا نیز در میزان نیاز به آهن موثر است. یک نوزاد طبیعی هنگام تولد 75 میلی گرم اهن به ازاءهرکیلو گرم وزن بدن دارد که دوسوم ان درگلبول هاي قرمـز خون متمرکز شده است .بقیه به شکل ذخیره براي رشد وچایگزینی اهن ازدست رفته استفاده می شود. بنـابراین در این دوره نیاز به دریافت روزانه اهن کم است . درحدود 6 ماهگی ذخایر اهن بدن کاهش می یابد وشیرخوار نیـاز بـه ٣ دریافت روزانه اهن دارد. تامین اهن مورد نیاز کودکان درسال اول زندگی توجه خاصی لازم دارد.میزان اهن شیرمادر کم ودرحدود 0/5 میلی گرم درلیتر است اما قابلیت جذب بالایی دارد (حدود50%) وذخیر آهن شیرخوار وآهن شیر مادر ، نیاز شیرخوار راتا6 ماه اول زندگی تامین می کند .از 6 مـاهگی بـه بعـدباکاهش ذخیـره اهـن نیـازکودك بـه مقدارقابل توجهی افزایش می یابد . .نورادان کم وزن ذخایر اهن بدن کافی نیست وقبل از 6 ماهگی به اهـن اضـافی نیاز دارند. منابع غذایی آهن: در برنامه غذایی روزانه دو نوع آهن هم (Haem) و غیر هم (non Haem) وجـود دارد. منـابع غذایی آهن هم انواع گوشت ها (گوشت قرمز، مرغ و ماهی) و جگر است. آهن هم از قابلیت جذب بـالایی برخـوردار است و در حدود 20 تا 30 درصد آن جذب می شود و تحت تاثیر کاهش دهنده هاي جذب آهن یعنی تـانن هـا (در چاي و قهوه و دم کرده هاي گیاهی)، فیبر و فیتات (در پوسته غلات و حبوبات) قرار نمی گیرد. آهن غیر هم در منابع غذایی گیاهی مانند غلات، حبوبات، سبزي هاي سبز تیره ( جعفري ، برگهاي تیره رنگ کاهو ، برگ چغندر ) ، زرده تخم مرغ، انواع خشکبار ( توت خشک ، انجیر خشک ، کشمش ، خرما و..) و مغزها ( پسـته ، بادام ، گردو ،فندق ) وجود دارد. آهن غیر هم از قابلیت جذب کمـی برخـوردار اسـت (3 تـا 8 درصـد) و جـذب آن کاملا" تحت تاثیر افزایش دهنده هاي جذب آهن (ویتامین C موجود در میوه ها و سـبزیها، اسـید لاکتیـک و آهـن هم) و کاهش دهنده هاي جذب آهن قرار می گیرد. فیبر وفیتات موجود در سبوس غلات وسبزي ها کاهش دهنـده جذب آهن هستند. وجود مواد غذایی حاوي ویتامین ث جذب ان غیر هم را چندبرابر افزایش می دهد. به عنوان مثال با اضـافه کـردن 50 میلی گرم ویتامین ث به عذا به صورت خالص ویا بامصرف سبزي ومیوه (ماند یک عدد پرتقال یا لیمـو ویـا 100 گرم کلم خام )جذب آهن دوبرابر می شودو500 میلی گرم اسید اسکوربیک میزان جذب اهن غیر هـم را تـا 6 برابـر افزایش می دهد. ۴ علائم کم خونی فقرآهن رنگ پریدگی دائمی زبان و مخاط، داخل پلک چشم و لب ها، کمرنگ شدن خطوط کف دست، احساس ضعف و خستگی، سیاهی رفتن چشم، بی تفاوتی، سرگیجه، سردرد، بی اشتهایی، حالت تهوع و خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست ها و پاها و تمایل به خوردن موادي مثل خاك ویا یخ در افراد مبتلا به کم خونی فقر آهن دیده می شود. موارد کم خونی فقر آهن شدید با تنگی نفس و طپش قلب و ورم قوزك پا وقاشقی شدن ناخن ها همراه است. توصیه هاي تغذیه اي براي پیشگیري از کمبود آهن : 1 ـ استفاده از منابع غذایی آهن مثا انواع گوشت ها ( گوشـت قرمـر، مـرغ ومـاهی ) در برنامـه غـذایی روزانـه بخصوص در برنامه غذایی کودکان ، نوجوانان ومادران باردار که نیاز بیشتري به آهن دارند. 2 ـ استفاده از منابع غذایی حاوي ویتامین ث در هر وعده غذایی جهت جذب بهتر آهن (مثل سـبزي خـوردن وسالاد شامل گوجه فرنگی، کلم، گل کلم، فلفل سبز و لیمو ترش) 3 ـ پرهیز از مصرف چاي یا قهوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا. حداقل یکساعت قبل از غذا و1-2 سـاعت پـس از صرف غذا از مصرف چاي وقهوه اجتناب شود. 4- مصرف انواع خشکبار مثل توت خشک، برگه آلو، انجیر خشک، خرما و کشمش ومغزها مثا بادام ، گـردو ، پسته وفندق که از منابع خوب آهن هستند ، بعنوان میان وعـده بخصـوص در برنامـه غـذایی کودکـان ، دانـش آموزان ومادران باردار 5 ـ استفاده از نانهایی که از خمیر ورآمده تهیه شدهاند. نان هاي سبوس دار مثل نان سنگکک ونان جـو میـزان بیشتري آهن دارند. 6 ـ استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده . 7 ـ مصرف روزانه یک قرص آهن ( سولفات فرو ) از پایان ماه چهارم بارداري تا سه ماه پس از زایمان در زنان باردار. ۵ 8 ـ مصرف قطره آهن همزمان با شروع تغذیه تکمیلی یعنی از پایان 6 ماهگی تا پایان 2 سـالگی در کودکان به میزان روزانه 15 قطره. ارزیابی کمبود آهن: کمبود آهن در بدن داراي طیف وسیعی است که در انتهاي آن، شدیدترین مرحله کم خـونی فقـر آهـن یعنـی کـم خونی فقر آهن قرار دارد. بروز کم خونی فقرآهن طی سه مرحلـه رخ مـی دهـد. در مرحلـه اول، میـزان ذخیــــره آهـــن بدن که با اندازه گیري فریتین سرم تعیین می شود، کاهش می یابد در حـالی کـه سـایر شـاخص هـا مثـل هموگلوبین و هماتوکریت در این مرحله در حد طبیعی باقی می ماند. این مرحله را کمبـود ذخیـره آهـن بـدن مـی نامند. در مرحله دوم، پس از تخلیه ذخایر آهن بدن، آهن موجود در بافت ها نیز کاهش می یابد و ترانسفرین که پـروتئین حامل آهن در خون است و آهن مورد نیاز براي ساخت هموگلوبین را به بافت هاي خون ساز می رساند، کاهش می یابد. در این مرحله هنوز میزان هموگلوبین و هماتوکریت در حد طبیعی است. از این رو آن را کمبود آهن بدون کـم خونی می نامند. در مرحله سوم شدت کمبود آهن به حدي است که ساختن هموگلوبین به مقدار کافی انجام نمی شـود. در نتیجـه، میزان هموگلوبین و هماتوکریت کمتر از حد طبیعی است. در واقع، کم خونی، پیشرفته ترین و آخرین مرحله کمبود آهن است، لذا در صورتی که میزان هموگلوبین و هماتوکریت در فردي طبیعی باشد نیز احتمال کمبود آهـن وجـود دارد. بنابراین با اندازه گیري هموگلوبین و هماتوکریت به تنهایی، وضعیت ذخیره آهن افراد قابـل ارزیـابی نیسـت و براي تعیین وضعیت ذخیره آهن و کمبود آهن افراد باید از تست هاي اختصاصی تر مثل اندازه گیري فـریتین سـرم استفاده کرد.